སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་གྱི་གནས་ཡུལ་དངོས་དེ་གང་ཡིན།

[ནང་དོན་གནད་བསྡུས] རྩོམ་འདིར་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིངI.O.750སོགས་གཞིར་བཟུང་ནས། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་རིང་ལ་བརྩིགས་ཤིང་། ཁྲི་མང་སློན་མང་བརྩན་ལོ་གསུམ་དང་། ཁྲི་འདུས་སྲོང་ལོ་བཅུ་དྲུག །ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྩན་ལོ་གཅིག །ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བརྩན་ལོ་གཅིག་བཅས་བསྡོམས་པས་ལོ་ཉེར་གཅིག་རིང་བཞུགས་ཏེ། སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་འཕེལ་རྒྱས་བཏང་བའི་གལ་ཆེའི་ས་གནས་ཤིག་ཏུ་ཆགས་པའི་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་གྱི་གནས་ཡུལ་ལ། སྔོན་བྱོན་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱི་བཞེད་ལུགས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་ཡོད་པ་རྨང་གཞི་བྱས་ཏེ། དེར་དབྱེ་ཞིབ་དང་དག་མིན་བརྡར་ཤ་བཅད་ཅིང་། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚངས་རིག་པ་དང་ས་མིང་རིག་པ། ཡུལ་དངོས་སུ་རྟོག་ཞིབ་ཏུ་བསྐྱོད་པའི་ཐབས་ལམ་བཅས་ལ་བརྟེན་ནས། བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་གི་བཞུགས་གནས་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་གྱི་གནས་ཡུལ་དངོས་ནི། ད་ལྟའི་ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་སྟག་རྩེ་རྫོང་བདེ་ཆེན་ཤང་གི་ཁོངས་གཏོགས་འབྲོག་ཚོ་གཉིས་དང་རོང་ཚོ་དྲུག་གི་ཡ་གྱལ་ཏེ། “གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོ”ཡི་ཉེ་འཁོར་གྱི་བདེ་ཆེན་རྫོང་རིའི་མཁར་ཤུལ་ཡོད་ས་དེ་ཡིན་ངེས་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཏོན་ཡོད།
[གནད་ཚིག] ཁྲི་འདུས་སྲོང་། ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར། ས་མིང་།         ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་བོད་བཙན་པོའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ་དང་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས། མགུར་གླུ་བཅས་ཀྱི་ཤོག་དྲིལ་དང་། གཞན་ཡང་ལི་ཡུལ་ནས་ཐོན་པའི་ཁྲམ་ཤིང་ཡི་གེ་དང་། བསྟན་པ་ཕྱི་དར་དུས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་སུ་འཁོད་པའི་ཉེན་ཀར་ཞེས་པ་ནི། སྒྲ་དོག་འཇུག་གི་སྒོ་ནས་བཤད་ན། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་ཀྱི་ཕོ་བྲང་ཞིག་སྟེ། ཁྲི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི(617-649)རིང་ནས་རྒྱལ་བློན་འཁོར་བཅས་ཀྱི་བཞུགས་ཡུལ་དུ་གྱུར་ཅིང་། དེ་ནས་ཁྲི་མང་སློན་མང་བརྩན།(647-676) དེ་བཞིན་ཁྲི་འདུས་སྲོང(676-704)དགུང་ལོ་གཅིག་ནས་ལོ་བཅུ་གསུམ་བར་དུ་གནས་དེར་བཞུགས་ཏེ་ནར་སོན་ཞིང་སྲིད་དབང་བསྐྱངས་པ། ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྟན(704-755)དང་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་སྲོང་བཙན(742-797)རིང་ལ་ཡང་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་གྱི་ལྟེ་གནས་སུ་གྱུར་པ་ཞིག་ཡིན་མོད། ཁམས་ཀྱི་དར་རྒུད་སྣ་ཚོགས་དང་སྲིད་དབང་གི་འཕོ་འགྱུར་སོགས་ཀྱི་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ཏེ། དེ་ཉིད་དེང་སྐབས་གནས་གང་དུ་ཡོད་པ་གསལ་པོར་མ་ངེས་པར་རྩོད་གཞི་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད་པས། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནད་འགའ་རེ་ཡང་གོ་ལོག་ཏུ་འགྲོ་ཉེན་ཆེ་ན། འདིར་ཕོ་བྲང་འདིའི་གནས་ཡུལ་དང་སྲིད་འཛིན་ལྟེ་གནས་གང་དུ་ཡོད་པར་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚངས་དང་། ས་མིང་རིག་པ། ཡུལ་དངོས་རྟོག་ཞིབ་བཅས་ལ་བརྟེན་ནས་གནས་ཡུལ་ངེས་ཅན་ཞིག་གཏན་འཁེལ་བྱ་ཐུབ་ན། ཁྲི་འདུས་སྲོང་གཙོས་པའི་སྐབས་དེའི་བཙན་པོའི་སྲིད་གཞུང་གི་དམག་སྲིད་ཀྱི་ལྟེ་གནས་ཤིག་གི་གསང་བའི་མཐིལ་བརྟོལ་བ་ཡིན་ལ། ད་ལྟའི་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཁྲོད་ཀྱི་གནད་དོན་ཞིག་ཀྱང་གསེད་གྲོལ་བྱས་པར་མ་ཟད། བོད་གནའ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་འཐུས་ཚང་དུ་འགྲོ་བ་ལའང་དགེ་ཐོན་པས། འོག་ཏུ་འདིའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་རོབ་ཙམ་བྱ།          གཅིག །ཕོ་བྲང་གི་བརྡ་འགྲེལ། 
        ཕོ་བྲང་ཞེས་པ་ནི་མིང་གཅིག་དོན་དུ་མར་འཇུག་པའི་གནའ་བོའི་ཐ་སྙད་ཅིག་སྟེ། རྒྱལ་པོ་དང་བཙུན་མོ་བཞུགས་སའི་བྲང་ཁང་དང་། ཚོགས་འདུ་སོགས་སྐོང་སའི་ཁང་བ་དམིགས་བསལ་བ། ཡང་ན་རྒྱལ་པོའི་ཞེ་ས་དང་། མེ་མདའི་ནང་མདེལ་འཇུག་ས་སོགས་དོན་དུ་མར་འཇུག་པ་ཚིག་མཛོད་རྣམས་སུ་གསལ་ལ། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སིལ་བུར་ཐོར་རྗེས། ས་གནས་ཁག་གི་བཙན་པོའི་མཚན་གྱི་མགོར་ཡང་ཕོ་བྲང་འབྲི་བའི་སྲོལ་ཞིག་ཆགས་པ་ནི་ཕོ་བྲང་ཞི་བ་འོད་སོགས་ཀྱིས་ཤེས་ནུས། འདི་ནས་གཙོ་ཆེར་བཙན་པོ་དང་བཙན་མོ། བློན་པོ་ཞི་དྲག་རྣམས་བཞུགས་སའི་བྲང་སར་གོ་ཞིང་། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚངས་རིག་པའི་ཆ་ནས་བལྟས་ན། ཕོ་བྲང་ཞེས་པའི་བརྡ་དེ་ཆེས་ཐོག་མར་ཐོན་ས་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ཡིན་ཏེ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིངP.T.1287ལས་ཁྲི་སྲོང་བརྩན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་འཁོད་པར། “མགར་ཡུལ་ཟུང་ཕོ་བྲངས་འདྲིར་བཀའ་སྩལ་ནས། །ཡུལ་ཟུང་ཁྲི་བོམས་སུ་མཆིས་ཏེ། །བརྟགས་ན། །དཀུ་གང་པུབ་པར་ཡུལ་ཟུང་གྀས་ཚོར་ནས། །ཡུལ་ཟུང་སླར་བྲོསྟེ་བཙན་པོ་འི་སྙན་དུ་གསོལ་ཏོ། །”[1]ཞེས་ཕོ་བྲངས་ཞེས་པའི་མིང་ཐོག་མར་བྱུང་བ་དང་། སྒྲ་སྦྱོར་བམ་གཉིས་སུ། “རྟའི་ལོ་ལ་བཙད་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་ཕོ་བྲང་སྐྱིའི་འོན་ཅང་དོ་ན་བཞུགས”[2]ཞེས་འཁོད་ཅིང་། «རྒྱལ་སྡེ་དཀར་ཆུང་ལྷ་ཁང་གི་རྡོ་རིང་ཡི་གེ»ལས། “བཙན་པོའི་། །ཕོ་བྲང་ན་དཀོན་མཆོག་གསུམ་གྱྀ་རྟེན་བཙུགས་ཤྀང་མཆོད་པ་ཡང་། །གུ་དུ་མྱྀ་སྤང་མྱི་བསྐར་ཞྀང་། མཆོད་གནས་སུ་བགྱྀའོ། །མདོར་ན། །བཙན་པོའྀ་། ཕོ་བྲང་དང་། བོད་ཁམས་ན་། དཀོན་མཆོག་གསུམ་མྱེད་པ་དང་སྤང་བའྀ་ཐབས་ཅྀ་ཡང་མྱྀ་མཛད་དོ། །”[3]ཞེས་དང་། “ཕག་གི་ལོ་ལ་བབསྟེ(སྤྱི་ལོ759)། དབྱར་བཙན་པོའྀ་ཕོ་བྲང་སྟོད་གྱྀ་མཁོ་ན་བཞུགསྟེ་མདོ་སྨད་གྱྀ་དབྱར་འདུན་བློན་ཁྲྀ་སྒྲ་དང་བློན་མདོ་བཞེར་གྱིས་དབུ་ལེར་བསྡུསྟེ་སུམ་རུ་པལ་པོ་ཆེ་ཡྀག་གཙང་སྩལ་བློན་ཁྲི་བཟང་དང་ཞང་སྟོང་རྩན་གཉྀས་འ་ཞ་ཡུལ་དུ་མཆིས་དགུན་བཙན་པོ་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་ན་བཞུགས་དགུན་འདུན་རག་ཏགྀ་རྨ་རོང་དུ་བློན་ཁྲྀ་སྒྲས་བསྡུསྟེ་བློན་ཁྲྀ་བཟང་དང་ཞང་སྟོང་རྩན་དང་ཞང་བཙན་བ་གསུམ་གྱིས་ཙོང་ཀ་ཆུ་ངུ་ཕབ་པར་ལོ་ཅིག །”[4]ཅེས་གསལ་བ་དག་ལས། ཕོ་བྲང་ནི་བཙན་པོའི་བཞུགས་ཡུལ་དངོས་ཡིན་པ་ཤེས་ནུས། མཁས་དབང་དགེ་ཆོས་ལགས་ཀྱིས“བཙན་པོ་ཤས་ཆེར་གུར་གྱི་ནང་དུ་བཞུགས”[5]ཞེས་པ་དང་། རྒྱའི་ཡིག་ཚངས«ཐང་ཡིག་གསར་མ»ལས། “བཙན་པོ་འཕྱོངས་ལུང་ངམ་སྐྱིད་ལུང་དུ་བཞུགས། ལྕགས་རི་བྲང་ས་མཆིས་ཀྱང་། གནས་རྟེན་གུར་དུ་འཆའ། གུར་ལ་ཕོ་བྲང་དུ་འབོད་ཅིང་། ནང་ལ་མི་བརྒྱ་ཕྲག་འགའ་ཤས་ཤོང་། གུར་གྱི་མཐར་དར་མདུང་མང་པོ་བཙུགས་ཤིང་དམག་གིས་བྱ་ར་བྱེད། འཁོར་རྣམས་སྦྲ་གུར་དུ་སྡོད”[6]ཅེས་བཀོད་པ་ལས་བཙན་པོའི་བཞུགས་ཡུལ་ཕོ་བྲང་ནི་ཤས་ཆེར་སྦྲ་གུར་དུ་གོ་མོད་ཀྱི། བཙན་པོ་ལོ་ངོ་ཉེར་གཉིས་ལྷག་རིང་བཞུགས་སའི་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་ལྟ་བུ་ནི་གུར་ཙམ་ག་ལ་ཡིན་ཏེ། ཕོ་བྲང་ཕྱིང་བ་སྟག་རྩེ་དང་། ཕོ་བྲང་འོན་ཅང་དོ། ཕོ་བྲང་ཁྲི་རྩེ་དམར་པོ། ཕོ་བྲང་མེར་ཀེ་སོགས་ཀྱི་མཁར་ཤུལ་ནི། ད་ལྟ་དངོས་སུ་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པ་བཞིན། ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་ཡང་རང་གི་འདོད་ཚུལ་ལ། གུར་ཙམ་མིན་པར་སྐུ་མཁར་ནི་མཁར་དང་རྡོ། ཤིང་གིས་བརྩིགས་པ་དང་། མཐའ་བཞིར་དར་མདུང་མདའ་མདུང་དམར་པོ་བརྩིགས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་སེམས་མོད། ད་ལྟའི་མིག་དབང་དུ་མ་གྱུར་པར་ཉམས་འཇིག་བྱུང་བ་ནི་ཧ་ཅང་ཡིད་ཕངས་པའི་གནས་ཡིན་ཞིང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དུ་བྱུང་བའི་ཕོ་བྲང་གི་མཚན་དངོས་སུ་ཐོན་པ་དག་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡོམས་ན་སུམ་ཅུ་ལྷག་ཡོད་དོ། ། 
        གཉིས། ཉེན་ཀར་གྱི་བརྡ་འགྲེལ།          གཅིག །ཉེན་ཀར་ནི་སྟོད་ལུངས་ལྕང་བུ་དང་འབྲེལ་ཏེ་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་དུ་ཡོད་པར་འདོད་ཚུལ། 
        1.རྒན་དབང་རྒྱལ་ལགས་ནས“ཉེན་ཀར་ནི་གནའ་རབས་ཉེན་ཀར་དུ་གྲགས་པ་དེ་དེང་སང་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པར”བཞེད་པ་ལས་གནས་ཡུལ་ཞིབ་ཕྲ་གསུངས་མེད་ལ། ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་ནི“དེང་སང་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་རྫོང་ཁོངས་མཚུར་ཕུ་དགོན་པ་ཡོད་ས་དེ་ཡིན”[15]ཞེས་ས་གནས་གསལ་པོར་གསུངས་པ་ནི། སྟོད་ལུངས་ཀྱི་ལྕང་བུ་དང་འབྲེལ་ཏེ་ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་ཡང་དེ་དང་གནས་གཅིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་འདུག ། 
           2.སྐུ་ཞབས་ཧོང་པུའུ་ཧྥན་དང་མ་ཏེ་གཉིས་ཀྱིས“ཉེན་ཀར་ནི་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་རྫོང་མཚུར་ཕུ་དགོན་ཡོད་ས་དེ་ཡིན་ལ། མཚུར་ཕུ་དགོན་པའི་མདུན་གྱི་རྡོ་རིང་ལས་བྱུང་བར་ས་དེའི་གནའ་མིང་ལ་ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ”[16]ཞེས་འབོད་པར་གསུངས་པ་ལས། ཁོང་གིས་ཉེན་ཀར་དང་ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་ཡོད་ས་དེ་གནས་གཅིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་བར་སྙམ། འོན་ཀྱང་མཚུར་ཕུ་དགོན་པའི་མདུན་གྱི་རྡོ་རིང་ངོས་སུ་སྟོད་ཀྱི་ལྕང་བུ་དང་སྟོད་ལུངས་ཀྱི་ལྕང་བུ་ལས་ཉེན་ཀར་གྱི་ལྕང་བུ་བྱ་བ་ཡེ་ནས་བྱུང་མེད། 
        3.ཧྥ་རན་སིའི་ལྕམ་མད་ཁུ་ཐང་ནཱ་ཡིས“ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ནི་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོའི་མཁར་ཐོག་མ་ཡིན་ལ། རྗེས་སུ་མཁར་འདི་ནི་བཙན་པོ་རིམ་བྱོན་འགའ་ཤིན་ཏུ་དགའ་སའི་ཕོ་བྲང་དུ་གྱུར་ཅིང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཆར་སྤྱི་ལོ་651ནས653བར་དང་། སྤྱི་ལོ677ནས693བར་དུ་རྒྱུན་པར་ས་མིང་འདི་འབྱུང་ལ། སྐུ་ཞབས་པོའོ་ཏན་ཁུ་ཡིས་ས་མིང་འདིར་བརྟག་དཔྱད་གནང་བར་ལྷ་སའི་ནུབ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་སྟོད་ལུངས་སུ་ཡོད་ཅིང་། ད་ལྟའི་མཚུར་ཕུ་དང་ཐག་མི་རིང་ས་ན་ཡོད”[17]པར་གསུངས། འདི་ལས་ཁོང་མོས་སྐུ་ཞབས་པོའོ་ཏན་ཁུ་ཡི་འདོད་ཚུལ་ལྟར་ཉེན་ཀར་དང་ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་གཉིས་ས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་ཡོད་པར་བཞེད་ཅིང་། གནས་ཡུལ་སྟོད་ལུངས་མཚུར་ཕུ་དང་ཉེ་ས་ཞིག་ན་ཡོད་པར་འདོད། 
        4.རྒན་གོ་ཤུལ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་ལགས་ཀྱིས་ཉེན་ཀར་ཞེས་པར་འགྲེལ་བརྒྱབ་མེད་ཅིང་། “ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ནི་ས་མིང་ཞིག་སྟེ། ལྷ་ས་སྐྱིད་ཆུའི་འགྲམ་ངོགས་སུ་ཡོད་ཅིང་། དེང་དུས་བོད་ལྗོངས་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་གྱི་ཁོངས་སུ་མཆིས། དེང་དུས་མལ་གྲོ་གོང་དཀར་རྫོང་གི་འབྲོག་པའི་མངའ་ཁོངས་སུ་གཉན་ཞེས་པའི་གྲོང་ཚོ་ཞིག་དངོས་སུ་ཡོད་པར་བདག་གིས2005ལོའི་ཟླ7པའི་ཚེས23ཉིན་ཉིང་ཁྲི་ནས་ལྷ་སར་འགྲོ་བའི་ལམ་ཁ་ནས་མཐོང་ངོ”[18]ཞེས་གསུངས་ཏེ། ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ནི་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་གྱི་ཁོངས་དང་། ཤུགས་སུ་ཉེན་ཀར་ནི་མལ་གྲོའི་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པར་དོགས་པ་བསླངས་འདུག་པ་ལས། གཏན་འཁེལ་དང་ཉམས་ཞིབ་གསལ་པོ་གནང་མི་འདུག ། 
        5.རྒན་ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་ལགས་ཀྱིས“ཉེན་ཀར་ནི་ས་མིང་ཞིག་སྟེ། དེང་སྟོད་ལུངས་དང་འཕན་པོ་ས་ཆ་དེ་ཙམ་ཞིག་ཏུ་མཆིས། ཞེས་དང་། ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་ནི་ལི་ཡུལ་དུ་ཡོད་པའི་གཡས་རུའི་སྟོང་སྡེའི་ནང་ཚན་ཞིག ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་ནི་ས་མིང་ཞིག་སྟེ་དེང་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་རྫོང་ཁོངས་མཚུར་ཕུ་དགོན་པ་ཡོད་ས་དེ་ཡིན། གཞན་ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ནི་དེང་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་གྱི་ཁོངས་གཏོགས་ས་ཁུལ། ལྷ་སའི་སྐྱིད་ཆུའི་འགྲམ་ངོགས་སུ་ཡོད་པར་བཞེད”[19]པ་ལས། ཉེན་ཀར་ནི་སྟོད་ལུངས་དང་འཕན་ཡུལ་གང་དུ་ཡོད་པར་ངོས་འཛིན་གསལ་པོ་བྱས་མི་འདུག་སྙམ། 
        མདོར་ན། གོང་བཀོད་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོའི་བཞེད་ཚུལ་དག་བསྡོམས་ན། ཉེན་ཀར་ནི་སྟོད་ལུངས་བདེ་ཆེན་གྱི་ཁོངས་སུ་ཡོད་པ་དང་། ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་ནི་སྟོད་ལུངས་ལྕང་བུ་དང་འབྲེལ་ཏེ་མཚུར་ཕུ་དགོན་པའི་གནས་ས་དེར་ངོས་བཟུང་བ་ཤས་ཆེ། འོན་ཀྱང་ཁ་ཅིག་གིས་ཉེན་ཀར་དང་ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་གཉིས་གནས་གཅིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་ནས། ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་ནི་གཡས་རུའི་སྟོང་སྡེ་རུ་འདོད་པའང་འདུག །ཡིན་ནའང་། ཉེན་ཀར་གྱི་ཐང་བུ་ར་དང་། ཉེན་ཀར་ནི་དོག་དང་ཉེ། ཉེན་ཀར་ནི་སྟག་རྩེ་ནས། ཉེན་ཀར་ནས་སྐྱི་ལུང[20]དུ་གཤེགས་སོགས་ཡིག་རྙིང་ནང་མང་དུ་འབྱུང་ཞིང་། ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་ཞེས་པའི་གནའ་བོའི་ཕོ་བྲང་གི་གནའ་ཤུལ་དང་། ཐང་བུ་ར་དང་དོག །སྟག་རྩེ་སོགས་གནས་གང་དུ་ཡོད་མིན་གསལ་ཆ་མེད་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་ལྕང་བུ་ཞེས་པའི་མིང་ཡོད་པ་ཙམ་གྱིས་དེ་དག་གནས་ཡུལ་གཅིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་ན་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ས་མིང་དང་ལམ་ཐིག་དང་འབྲེལ་ལམ་བཅས་རྙོག་འཛིང་ཆེ་རུ་འགྲོ་བར་བསམ་བློ་ཞིབ་མོ་བཏང་མེད་པའི་སྐྱོན་ཡང་འདུག་སྙམ། 
         གཉིས། ཉེན་ཀར་དང་ཉེན་ཀར་རྙིང་པ[21]གཅིག་ཏུ་འདོད་དེ། འཕན་པོའི་ཟིང་པ་གྲོང་ཚོར་ཡོད་པར་འདོད་པ། 
         1.མཁས་པའི་དབང་པོ་དུང་དཀར་རིན་པོ་ཆེའི«དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད»ལས། ཉེན་ཀར་དང་ཉེན་ཀར་རྙིང་པར་ཐད་ཀར་འགྲེལ་བརྗོད་གནང་མི་འདུག་ཀྱང་། དེ་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཟིང་པོ་རྗེའི་མཁར་ཤུལ་དང་ཟིང་པ་ཁྱིམ་ཚང་གི་སྐོར་འཁོད་པ་ནི། “བོད་ལྗོངས་འཕན་པོ་ལྷུན་གྲུབ་རྫོང་ཁོངས་ལྕང་ར་ཤར་ཤང་ཁོངས་ཟིང་པ་གྲོང་ཚོའི་ཉེ་འདབས་སུ་ཟིང་པ་ཞེས་པའི་ཁྱིམ་ཚང་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་གནའ་དུས་ཀྱི་ཟིང་པོ་རྗེའི་མཁར་ཡིན་པ་དང་། དེའི་བྱང་ངོས་ཀྱི་རི་སྟེང་དུ་ཟིང་པ་སྟག་དགོན་པ་ཟེར་བའི་གྱང་རོ་ཞིག་ཡོད། ཟིང་པ་ཞེས་པའི་ཁྱིམ་ཚང་དེའི་མི་རྒྱུད་རྣམས་ཟིང་པོ་རྗེའི་མི་རྒྱུད་ཡིན་སྐད་འདུག །བཤད་རྒྱུན་ལྟར་ན་ཁང་པ་ཐོག་བརྩེགས་ལྔ་ལྡན་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པའི་སྐུ་དུས་སུ་གཞུང་ནས་ཉམས་གསོ་ཐེངས་གཅིག་གནང་སྐད། ཟིང་པ་སྟག་དགོན་པ་ཟེར་བ་དེ་འབྲི་གུང་གི་ཁོངས་ཡིན་པ་དང་། དགོན་པ་དེ་བར་སྐབས་ཤིག་ནས་འཐོར་ཞིག་སོང་འདུག་ཀྱང་། ཟིང་པའི་ཁང་པ་དེ་བོད་རབ་བྱུང་བཅུ་དྲུག་པའི་ལྕགས་ཁྱི(1970)ལོའི་བར་ཡོད་ཀྱང་། དེ་རྗེས་མ་ཡུར་བཟོ་སྐབས་ཁང་པ་དེ་བཤིག་ནས་ད་ཆ་ས་ངོ་ཆོད་ཙམ་ཞིག་ལས་མེད་ཀྱང་། རི་སྟེང་དུ་ཡོད་པའི་ཟིང་པ་དགོན་པའི་ཤུལ་དེ་དང་གནས་སྤོས་བྱས་པའི་ཁྱིམ་ཚང་གི་མི་རྒྱུད་ད་ལྟ་བསྡད་ཡོད”[22]ཅེས་གསུངས་པ་ལས། མཁས་དབང་ཁོང་གི་རང་ལུགས་ནི། ཟིང་པ་སྟག་དགོན་ནི་མིང་གི་ཆ་ནས་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་དང་འབྲེལ་བ་ཆེ་བས། མཁར་ཤུལ་དང་བང་སོ་ཡོད་ས་དེ་ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ཡིན་ཤས་ཆེ་མོད། ཉེན་ཀར་ཡང་སྙིང་གནས་གང་དུ་ཡོད་པར་ཐག་གཅོད་གསལ་པོ་བྱས་མི་འདུག་སྙམ། 
            2.ཐའེ་ཝན་གྱི་བོད་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་གྲགས་ཅན་ལིན་ཀོན་ཆོན་གྱིས་ལྷ་སའི་སྐྱིད་ཆུ་འབབ་རྒྱུད་ལས། “ཟིང་པོ་རྗེ་ཁྲི་པང་སུམ་ནི་ནུབ་བྱང་དང་། ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་ནི་བྱང་ཤར་དུ་ཡོད་པར”[23]བཞེད། ཡིན་རྒྱུ་ནི་འཕན་ཡུལ་གྱི་ནུབ་བྱང་དང་བྱང་ཤར་ལ་གོ་བ་འདྲ་མོད། ཞིབ་ཏུ་གང་ཡོད་བརྟག་མེད་ཅིང་། ལྷག་པར་དུ་ཁོང་གིས་སྐུ་ཞབས་ཧོང་པུའུ་ཧྥན་དང་མ་ཏེ་གཉིས་ཀྱི་བཞེད་ཚུལ་དེ་ཉེར་ཀར་རྙིང་པ་ནི་སྟོད་ལུངས་མཚུར་ཕུ་དང་། སྡུར་བའི་ཡུ་སྣ་ནི་འཕན་ཡུལ་དུ་ཡོད་པ་ལུང་དུ་དྲངས་པ་དང་བསྡུར་ན་ནང་འགལ་དུ་ཟད་དེ། སྟོད་ལུངས་མཚུར་ཕུ་དགོན་ནི་སྐྱིད་ཆུའི་ནུབ་བྱང་དང་འཕན་ཡུལ་ནི་གཟོད་བྱང་ཤར་དུ་ཡོད་པས་སོ། ། 
        3.མིག་དམར་ཚེ་རིང་ལགས་ཀྱིས“བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སུམ་ཅུ་པ་སྟག་བུ་སྙ་གཟིགས་ཀྱི་སྐབས་སུ་བོད་དབུས་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཆེ་བ་གསུམ་ཙམ་ཡོད་ལ། ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལྟེ་བ་ནི་ཉེན་ཀར་ཡིན། རྒྱལ་ཕྲན་དེ་ཉིད་ཀྱིས་ཐོག་མར་དེང་ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་ལྷུན་གྲུབ་རྫོང་ཁོངས་ཀྱི་འཕན་པོའི་ཡུལ་ལྟེ་བར་བྱས་པའི་ཡུལ་ལུང་རྒྱ་ཆེ་ཙམ་ཞིག་ལ་དབང་མཛད་ནའང་། ཞེས་དང་། ཉེན་ཀར་ནི་དེང་སང་ལྷུན་གྲུབ་རྫོང་ཁོངས་འཕན་པོའི་རྒྱུད་དུ་ཡོད་པ་འདྲ་ཞིག་འདུག་ནའང་། ཉེན་ཀར་གྱི་ལྕང་བུ་སོགས་བྱུང་བས་བརྟག་དགོས”[24]ཞེས་གསུངས་པ་བཞིན། ཉེན་ཀར་ནི་འཕན་ཡུལ་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པར་འདོད་པ་ཙམ་ལས། བརྟག་དཔྱད་ཞིབ་ཏུ་གནང་མི་འདུག ། 
        4.གཞན་ཕྱིའི་མཁས་པ་ཁ་ཅིག་གིས་ཉེན་མཁར་ཞེས་པ་འདི། ལྷ་སའི་སྐྱིད་ཆུའི་ཉིན་ངོས་ཀྱི་ལོ་དགོན་པ(洛普寺)ཞེས་པ་དེའི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་གནས་པ་དང་། ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་ནི། ལྷ་སའི་བྱང་ཤར་གྱི་འཕན་པོའི་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པ«བོད་ལྗོངས་ས་མིང»ཞེས་པའི་ནང་དུ་གསལ་ཞེས་བཀོད་པ་ལས། ང་ཚོས་ཉེན་ཀར་གྱི་གནས་ཡུལ་གཞན་ཞིག་གི་ཁུངས་སྣེ་རྙེད་བྱུང་ལ། དེར་ཡུལ་དངོས་བརྟག་དཔྱད་དུ་ཕྱིན་ཏེ། འགྲིག་མིན་གྱི་གཏམ་འོག་ཏུ་བརྗོད་པར་བྱ། གཞན་རྒན་ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་མཆོག་གིས། “འཕན་པོ་ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ནི་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་མཆིས་ཞེས་དང་། འཕན་པོ་སྡུར་བའི་ཡུ་སྣ་ན་ནི་ཟིང་པོ་རྗེ་ཁྲི་པང་སུམ་མཆིས”[25]ཞེས་འཕན་ཡུལ་དུ་ཡོད་པར་བཞེད་པ་ལས། གནས་ཡུལ་ཞིབ་མོར་ཐག་གཅོད་གནང་མེད་དོ། ། 
        གསུམ། ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་དང་འབྲེལ་ཏེ་ཉེན་ཀར་ནི་གཙང་གཡས་རུར་ཡོད་པར་འདོད་པ། 
        ལྟ་བ་འདི་འཛིན་མཁན་མིག་སྔར་གཅིག་ལས་མེད་དེ། ཁྲིད་སྤེལ་པ་སངས་ཚེ་རིང་གིས་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དུ་བྱུང་བའི་ཉེན་ཀར་དང་། ཤིང་ཁྲམ་དུ་བྱུང་བའི་ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་ནི། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང»དང«ཆོས་འབྱུང་མཁས་དགའ»སོགས་སུ། གཡས་རུར་གཏོགས་པའི་ཁུངས་དང་། དེ་ནས་སྟག་སྐྱ་བོ་ཞེས་པའི་རུས་ནི་སྟག་དང་། གཙང་གི་རྣམ་གླིང་རྫོང་ཁོངས་སུ་སྟག་སྐྱ་རི་ཞེས་པའི་ལྷ་རི་ཡོད་པ་དེ་ཟིང་པོ་རྗེའི་བླ་རི་དང་། དེ་མིན་སྤུ་རྒྱལ་བང་སོའི་ཚོགས་ཡོད་པ། རྩང་འགྲང་ནི་སྲོང་བཙན་སྐབས་རུ་གནོན་ལྷ་ཁང་གི་ནང་ཚན་རྩང་འགྲམ་བྱེ་མའི་ལྷ་ཁང་བཏབ་པའི་ཡུལ་དེ་ཡིན་པ་སོགས་ལ་གཞིགས་ཏེ། “སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་སྐབས་དེང་གི་འཕན་ཡུལ་དང་ལྷ་ས་ཁུལ་གྱི་ཡུལ་ལུང་དག་ཟིང་པོ་རྗེ་ཁྲི་པངས་སུམ་གྱིས་བཟུང་ཡོད་པ་དང་། སྟོད་ལུངས་ནུབ་བྱང་དང་རྣམ་གླིང་ཨེ་མ་སྒང་ཚུད་པའི་ཡུལ་ལུང་དག་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོས་བཟུང་ཡོད་པ་བཅས་ཀྱིས་སྟོབས་ཆེ་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་ཁོངས་སུ་བཞག་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གོ་ཐུབ། དེའི་རྗེས་འཕན་ཡུལ་དུ་གནས་པའི་ཟིང་པོ་རྗེ་ཁྲི་པངས་སུམ་གྱིས་ཐོག་མར་སྟག་སྐྱ་བོའི་ཡུལ་དང་དེ་ནས་ཡེ་རབ་སྡེ་བཞི། ཀླུམ་ཡ་གསུམ་བཅས་རིམ་བཞིན་མངའ་འོག་ཏུ་བཀུག་སྟེ། མངའ་ཁོངས་ཆེན་པོར་བསྐྱེད”[26]ཅེས་པ་བཞིན། ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་དང་། ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་ནི་གཙང་གཡས་རུའི་ཁོངས་སུ་བཞག་མོད་ཀྱི། བརྒྱ་ལ་གཡས་རུའི་ཁོངས་སུ་བཞག་ན་ཉེན་ཀར་དང་འབྲེལ་བའི་ས་མིང་གཞན་དང་འབྲེལ་དཀའ་སྟེ། དེའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་གླེང་བྱས་མེད་དོ། །          ས་མིང་རིག་པའི་ཆ་ནས་བལྟས་ན། ས་མིང་ནི་མི་རྣམས་ཀྱིས་ས་ཆ་བྱེ་བྲག་པའི་ཁྱད་པར་འབྱེད་བྱེད་ཀྱི་སྐད་བརྡའི་བརྡ་རྟགས་ཤིག་ལ་གོ་བ་བཞིན། ས་མིང་ཞིག་གི་གནས་ཡུལ་ཐག་གཅོད་བྱ་ཐུབ་ན། དེས་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་བརྡ་དང་ས་ཁམས། ཆོས་ལུགས་དད་མོས། དུས་རབས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་བཅས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་ལ་ཕན་པས་ན། ཕྲན་གྱིས་བཙན་པོའི་ཕོ་བྲང་བཏབ་གནས་ལ་ཡུལ་དངོས་རྟོག་ཞིབ་ཐབས་ཀྱིས་བརྟགས་ན། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དབུ་བརྙེས་པ་དང་བསྟུན་ཏེ། བཙན་པོ་སོ་སོས་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་གྱི་འཕེལ་རྒྱས་དགོས་མཁོ་དང་། མངའ་ཁོངས་གཅིག་གྱུར་བརྟན་འཇགས་ཡོང་བ། ཕྱོགས་སོ་སོར་བདག་སྐྱོང་བྱེད་པར་སྟབས་བདེ་བཟོ་བ། དབུས་ཕྱོགས་འཛུགས་སྐྲུན་བཅས་ཀྱི་ཆེད་ཕོ་བྲང་མི་འདྲ་བ་མང་དུ་བཏབ་པ་རེད།   
        དེ་དག་ལས་ད་ལྟ་མཚན་བརྗོད་དུ་ཡོད་པ་ནི། སྐུ་མཁར་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་དང་། ཕོ་བྲང་ཕྱིང་བ་སྟག་རྩེ། གཡུ་རྩེ། དབུ་རྩེ། ཁྲི་རྩིག། འབུམ་སྟུག །མཐོང་རྩེ་བཅས་བཙན་པོ་ལེགས་དྲུག་གི་དུས་སུ་བརྩིགས་པའི་ཕྱིང་ས་རྩེ་དྲུག །དེའི་རྗེས་སུ། རིམ་གྱིས་ཕོ་བྲང་ཁྲི་རྩེ་དམར་པོ་དང་། ཕོ་བྲང་ཤངས་གྱི་རབ་ཀ་ཙལ། ཕོ་བྲང་བྲག་མར་གྱྀ་ཙལ་ཀ །ཕོ་བྲང་རྨ་བྱ་ཙལ། ཕོ་བྲང་སེ་གའྀ་མཚར་བུ་སྣ། ཕོ་བྲང་ཇོར་གོར་སྣ། ཕོ་བྲང་དབྱརད་སྲེ་གའྀ་མཙར་བུ་སྣ། ཕོ་བྲང་བྲག་མར་གྱྀ་དབུ་ཚལ། བྲག་མར་གྱྀ་འོམ་བུ་ཚལ། ཕོ་བྲང་དྲོན། ཕོ་བྲང་དྲོན་གྱྀ་མང་སྟེ་ལུང་། ཕོ་བྲང་ར་མཚར། ཕོ་བྲང་ན་མར། ཕོ་བྲང་སྟོད་གྱྀ་ལྕང་བུ། ཕོ་བྲང་ཟུ་སྤུག །ཕོ་བྲང་འོན་ཅང་དོ། ཕོ་བྲང་མར་ཀེ་བཅས་ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཆར་བྱུང་བ་དག་ཡིན་ལ། དེ་དག་ལས་མང་ཤོས་ཤིག་གི་གནས་ཡུལ་ནི་ལོ་ངོ་ཆིག་སྟོང་ལྷག་གི་དུས་འགྱུར་འོག་ནས། ད་ལྟ་དངོས་སུ་མཇལ་དུ་མེད་མོད་ཀྱང་། ཕོ་བྲང་བརྩིགས་ཏེ་སྲིད་འབྱོར་རིག་གསུམ་དར་རྒྱས་བཏང་བ«དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས»སུ་གསལ་ཞིང་། ཕོ་བྲང་དག་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་གནས་དང་སྲིད་ལ་དགོས་མཁོ་ཆེ་བའི་ཡུལ་དུ་བཏབ་པ་ནི་ཀུན་གྱིས་ཤེས་སྲིད། དེ་ལས་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་ནི་ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱི་དུས་ནས་ཡོད་ཅིང་། བཙན་པོ་ཁྲི་མང་སློན་མང་བརྩན་ལོ་གསུམ་དང་། བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་ལོ་བཅུ་དྲུག་རིང་བཞུགས་པའི་ཕོ་བྲང་ཧ་ཅང་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པས། དེའི་གནས་ཡུལ་གང་དུ་ཡོད་མེད་ཤེས་རྒྱུ་ནི་ཁ་ཚ་དགོས་གཏུག་ཏུ་གྱུར་འདུག །ཕྲན་གྱི་བསམ་ཚུལ་ལ། གོང་བཀོད་འདོད་ཚུལ་གཙོ་བོ་གསུམ་ལ་ཡང་རྒྱུ་མཚན་གཏན་ནས་མེད་པ་མིན་མོད། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དུ་བྱུང་བའི་ཉེན་ཀར་གྱི་ས་མིང་དག་ཕན་ཚུན་བསྡུར་ཏེ་དཔྱད་ན། ཉེན་ཀར་ནི་ལྷ་སའི་ཤར་ཕྱོགས་སྟག་རྩེ་རྫོང་བདེ་ཆེན་ཤང་གི་རོང་ཚོ་དྲུག[27]དང་འབྲོག་ཚོ་གཉིས[28]ཀྱི་ཡ་གྱལ་དེ“གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོ”[29]ཡི་ཉེ་འཁོར་གྱི་བདེ་ཆེན་རྫོང་རིའི་མཁར་ཤུལ་ཡོད་ས་དེ་ཡིན་པར་འདོད་དེ། 
        གཅིག །བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱི་ནུ་མོ་སད་མད་ཀར་གྱི་མགུར་གླུར། “ཉེན་ཀར་ནི་དོག་དང་ཉེ”[30]ཞེས་པའི་དོག་ནི་དོག་སྡེ་སྟེ། ད་ལྟའི་ལྷ་སའི་དོག་སྡེ་ཤང་ཡོད་ས་ལྟེ་བར་བྱས་པའི་བྱང་ཤར་འཕན་ཡུལ་ལ་ཐུག་པའི་བར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་ནི། དོར་སྡེའི་ཁོངས་སུ་འདུ་བ་དང་། དབུ་རུའི་སྟོང་སྡེ་ལས“དོར་སྡེ་ཕྱུར་འཚམས་གཉིས། སྟེ་འཚོམས་འབྲི་ཏེ་གཉིས་ཏེ་བཞི”ཞེས་པའི་དོར་སྡེ་ནི། “ཉེན་ཀར་ནི་དོག་དང་ཉེ”ཞེས་པའི་དོག་དང་འཕང་ཁ་རབ་ཏུ་འཕྲོད་དེ། ད་ལྟའི་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་ཡོད་ས་ནས། ནུབ་ཏུ་སྤྱི་ལེ་ཉེར་བཞི་ལྷག་ཕྱིན་ན་ར་སར(ལྷ་ས)སླེབ་ཐུབ་པ་དང་། ར་སའི་ཕོ་བྲང་ཁྲི་རྩེ་དམར་པོའི་བྱང་ཤར་ཕྱོགས་ནི་དོར་སྡེའི་ཡུལ་ཁམས་ཡིན་ལ། ད་ལྟའི་དོར་སྡེ་དང་ཉེན་ཀར་གཉིས་ཀྱི་བར་ཐག་ཤིན་ཏུ་ཉེ་བས“ཉེན་ཀར་ནི་དོག་དང་ཉེ”ཞེས་པ་རྐང་ཚུགས་ཐུབ་བོ། ། 
        གཉིས། ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་ནས་བྱང་ཤར་ཕྱོགས་སུ་སྤྱི་ལེ་བཞི་བཅུ་ལྷག་ཕྱིན་ན། འཕན་ཡུལ་ལུང་བ་ཡོད་ཅིང་། ཕྲན་གྱི་འདོད་ཚུལ་ལ། ཉེན་ཀར་རྙིང་པ[31]ནི་ད་ལྟའི་འཕན་ཡུལ་ལྕང་ར་ཤར་ཤང་གི་ཟིང་པ་གྲོང་ཚོ་ཡོད་ས་དེ་ཡིན་པར་འདོད་ཅིང་། དེ་ནས་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཕྱིན་ན། དཔལ་འབྱོར་ཤང་དང་ཞོགས་ཤང་། སྟག་རྩེ། ཐང་དཀར་ཤང་བཅས་ཡོད་ཅིང་། མགར་མང་པོ་རྗེ་སྟག་རྩན་གྱིས་བླངས་པའི་མགུར་ལས། “ཉེན་ཀར་ནི་སྟག་རྩེ་ནས”[32]ཞེས་པའི། སྟག་རྩེ་ནི་ཕག་གྲུ་སྐབས་ཀྱི་རྫོང་བཅུ་གསུམ་གྱི་ཡ་གྱལ་སྟག་རྩེ་རྫོང་མཁར་ཆགས་ས་དེ་ཡིན་ལ། དེ་ཡང་བྲག་རི་ཆུང་ཆུང་ཞིག་གི་རྩེ་ན་ཡོད་པས། ཕྱོགས་བཞིའི་དགྲ་གྲོགས་གང་ཡིན་ཡང་གསལ་པོ་མཐོང་ཐུབ་པར་མ་ཟད། ཉེན་ཀར་དང་སྤྱི་ལེ་བཞི་བཅུ་ལྷག་ལས་མེད་པས་རྒྱུ་འགྲུལ་སྟབས་བདེ་ཞིང་། གཙང་བོ་གཅིག་གི་གཡས་གཡོན་དུ་ཆགས་འདུག །ཡང«དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས»ལས། “ཉེན་ཀར་གྱི་ཐང་བུ་ར”ཟེར་བ་དེ། ད་ལྟའི་ཐང་དཀར་ཤང་ཡོད་སའི་ཡུལ་ཁོངས་དེ་ཡིན་པར་འདོད་ཅིང་། ཉེན་ཀར་དང་བར་ཐག་སྤྱི་ལེ་ལྔ་བཅུ་ལྷག་ཡོད། ཡུལ་ཁམས་དེ་ནི་ཐང་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཕག་མོ་དགོན་ཆགས་ས་དེ་ནི་བྲག་རི་ཆུང་ཆུང་ཞིག་གི་རྩེར་གནས་ཤིང་། ཕྱོགས་ཀུན་ལ་ལྟ་རྒྱ་ཡངས་པས། གནའ་བོའི་ཕོ་བྲང་དང་སྐུ་མཁར་འཛུགས་སའི་ས་ཁམས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཧ་ཅང་འཛོམས་ཕྱིར། ཉེན་ཀར་གྱི་ཐང་བུ་རའི་མཁར་ནི་སྔོན་ཆད་གནས་འདིར་ཡིན་ངེས་སྙམ། ཐང་དཀར་ཤང་གི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་ཕྱིན་ན། མཉན་ལུང་བ[33]ཟེར་བ་ཞིག་ཡོད་ཅིང་། དེའི་ཕུ་ན་མཉན་མཁར[34]ཟེར་བའི་གྲོང་ཚོ་ཞིག་ཡོད་མོད། ཉེན་ཀར་གྱི་ཕོ་བྲང་ཡོད་ས་དེ་མིན་པར་འདོད་དེ། དམག་སྲིད་གང་གི་ཆ་ནས་བལྟས་ཀྱང་ལྟེ་གནས་དང་དཀྱིལ་སྙིང་དུ་ཁེལ་མི་འདུག་པས། གོང་འཁོད“ཉེན་ཀར་ནི་ལྷ་སའི་སྐྱིད་ཆུའི་ཉིན་ངོས་སུ་ལོ་དགོན་པ་ཞེས་པའི་ས་གནས་ཀྱི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་གནས”ཞེས་པ་ནི་མིང་བརྡ་གཉིས་ཀྱི་སྒྲ་ཅུང་ཟད་ཐག་ཉེ་བ་ཙམ་ལས་དོན་ལ་མི་གནས་སོ། །དེའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཏེ་སྐྱི་ཆུའི་ལྷོ་འགྲམ་ན། ཤར་དུ་ལ་མོ་ཆུས་དང་། ནུབ་ཏུ་ཐང་རྒྱལ་ཤང་སོགས་ཡོད་ལ། ལ་མོ[35]ཆུས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་ལྕང་ར་ས་མ་འབྲོག་ཅེས་པའི་གྲོང་ཚོ་དང་། འབྲོམ་ཐོད་ཆུས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་ལྕང་འོག་དང་། ལྕགས་ཕུ་རྟིང་པ་སོགས་ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་དང་ཐག་ཤིན་ཏུ་ཉེ་བའི་ས་མིང་ཡོད་པས། ཕྲན་གྱི་བསམ་པར་འཕན་ཡུལ་ལྕང་ར་ཤར་ཤང་བཅས་ཀྱི་ལྕང་ནི་སྐྱི་ཆུའི་ལྷོ་བྱང་རྒྱུད་དུ་ཕན་ཚུན་ཉེ་བར་གནས་ཕྱིར། ཉེན་ཀར་ལྕང་བུ་ཡང་ཡུལ་ཕྱོགས་འདི་ལ་ངོས་བཟུང་ན་ཧ་ཅང་བདེ། གལ་ཏེ་སྟོད་ལུངས་ཀྱི་ལྕང་བུ་ནི་ཉེན་ཀར་གྱི་ལྕང་བུ་ཡིན་པར་བརྗོད་ན། བྱར་གྱི་ལྕང་བུ་ཡང་ཉེན་ཀར་གྱི་ལྕང་བུ་ཡིན་དགོས་ལ། སྟོད་ལུངས་ཀྱི་ལྕང་བུ་ཞེས་མིང་འདོགས་དོན་ཡེ་ནས་མེད་པས། སྟོད་ལུངས་ཕྱོགས་སུ་མེད་པ་ངེས་གཏན་ཡིན་ནོ། ། 
        གསུམ། ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་དང་འདབས་འབྲེལ་བའི“གཉེན་དཀར”གྲོང་ཚོའི་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་ཤེའུ་ཚང་ལུང་པ་ཡོད་ལ། དེར་གཡས་ལུང་གཡོན་ལུང་གཉིས་ཡོད་ཅིང་། གཡོན་ལུང་ལ་ཕྱིན་ན་རྒོད་དཀའ་ལར་སླེབས། དེ་ནི་གནའ་བོའི་བསམ་ཡས་དང་ཕོ་བྲང་བྲག་མར་མགྲིན་བཟང་། ཕོ་བྲང་ཕྱིང་བ་སྟག་རྩེ་བཅས་ལ་འགྲོ་བའི་བརྒྱུད་ལམ་ཉག་ཅིག་ཡིན་པ་དང་། གཡས་ལུང་དུ་ཕྱིན་ན་སྒྲེགས་ཡང་རྫོང་དུ་སླེབ་སྲིད་ཅིང་། སྒྲེགས་ཀྱི་ལུང་པ་ནས་མཁའ་འགྲོ་ཡེ་ཤེས་མཚོ་རྒྱལ་དང་། གནུབས་ཆེན་སངས་རྒྱས་ཡེ་ཤེས་སོགས་ཡེ་ཤེས་འཛིན་པ་ལྔ་འཁྲུངས་མྱོང་ཞིང་། ལྷག་པར་དུ་སྒྲེགས་ཀྱི་ལྷ་ལུང་ནས་ཁྲི་འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེ་སྐུ་བལྟམས་ཏེ། ཕྱི་ལོ་ལ་ཉེན་ཀར་དུ་ཕེབས་ནས་དགུང་ལོ་བཅུ་གསུམ་བར་དུ་བཞུགས་པ་ལས། སྒྲེགས་ཀྱི་ལྷ་ལུང་དང་ཉེན་ཀར་ནི་རྨ་ལའི་ལ་བརྒྱུད་གཅིག་གི་ཕར་ཚུར་དུ་ཡོད་པས། བཙན་པོའི་སྲིད་དབང་སྐྱོང་བའི་ལྟེ་གནས་ཤིག་ཏུ་ངོས་བཟུང་ཆོག །ཡང་ལ་ལས། ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ[36]ཞེས་པ་ནི། གཡས་རུའི་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆ་ཡོད་པས་ཇི་ལྟར་འགྲེལ་ཞེ་ན། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དང་ཤིན་ཅང་ནས་བུད་པའི་ཁྲམ་ཤིང་དུ་ཉེན་ཀར་ཞེས་འབྲི་སྟངས་གཅིག་གྱུར་ཡིན། བོད་སིལ་བུར་ཐོར་རྗེས་ཀྱི་ཡིག་ཚངས་ཁག་ཅིག་ཏུ་འབྲི་སྟངས་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་བྱུང་ཡོད་ཀྱང་། གཡས་རུའི་སྡེར་འདྲེན་ཏེ། དཔེར་ན། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»རུ། “གཡས་རུའི་སྟོང་སྡེ་ལ། ལྟོ་ཡོའི་སྟོང་སྡེ་དང་ཤངས་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་གཉིས། ལང་མི་དང་ཕོད་དཀར་གཉིས། ཉེན་མཁར་དང་འགྲངས་རྩང་གཉིས། ཡོ་རབས་དང་གཟོང་སྡེ་གཉིས། ཤངས་ལ་སྟོང་བུ་ཆུང་གཅིག་སྟེ་དགུ། སྐུ་སྲུང་ནུབ་ཕྱོགས་པ་དང་བཅུའོ”[37]ཞེས་དང་། «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ»རུ། སྟོང་སྡེའི་དམག་རྟ་བཤད་པའི་སྐབས་སུ། “གཡས་རུའི་སྟོང་སྡེ་བརྒྱད་ལས། ལང་མི་ཕོད་དཀར་པ་ཚབ་སྟོང་སྡེ་ཡིན༔ དྲང་མཚམས་གཉན་དཀར་ལངས་པའི་སྟོང་སྡེ་ཡིན༔ ཡེལ་རབ་ཟོམ་སྟེང་འགོས་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་ཡིན༔ ཤངས་ཀྱི་སྟོང་བུ་ཆུང་རིང་སླེ་བྱའི་སྟོང་སྡེ་ཡིན༔”[38]ཞེས་དང་། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»དུ། “སྟོང་ཆེན་ཤངས་ཆེན་གཉིས། ལང་མི་ཕོད་དཀར་གཉིས། ཉེན་གར་འབྲང་མཚམས་གཉིས། སྤོ་རབ་གཟོང་སྡེ་གཉིས། ཞངས་སྟོང་བུ་ཆུང་། སྐུ་སྲུང་ནུབ་ཕྱོགས་པ་པ་རྣམས་གཡས་རུའི་སྟོང་སྡེ”[39]ཞེས་ཉེན་མཁར་དང་གཉན་དཀར། ཉེན་གར་བཅས་འབྲི་སྟངས་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་འབྱུང་མོད། ཡིག་ཚངས་གསུམ་ག་ནས་གཡས་རུའི་སྟོང་སྡེར་དྲངས་འདུག །ཡིན་ནའང་ད་དུང་བསམ་དགོས་པ་ཞིག་ལ། རྒན་པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་ལགས་ནས། ཉེན་མཁར་དང་ཉེན་དཀར། ཉེན་ཀར། ཉེན་གར་ཞེས་བྱ་བའི་ཡི་གེ་དག་མིན་དང་གཡས་རུའི་སྟོང་སྡེ་ཡིན་མིན་ལ་ད་དུང་དཔྱད་པ་བྱ་དགོས་ཞེས་གསུངས་པ་བཞིན། «ཆོས་འབྱུང་ཆེན་པོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན»ལས། “དེ་ལ་དབུ་རུའི་ས་བསྐོར་ན་སྟོང་སྡེ་ཕྱེད་བཅུ་གཉིས། སྟོང་བུ་ཆུང་དང་བཅུ་གསུམ་ལ། དོར་སྡེ་ཕྱུར་འཚམས་གཉིས། སྟེ་འཚོམས་འབྲི་ཏེ་གཉིས་ཏེ་བཞི། ཅོ་ལ་ཟོ་སྟེངས་གཉིས་ཏེ་དྲུག །ཀྱི་སྟོད་ཀྱི་སྨད་གཉིས་ཏེ་བརྒྱད། ཕོར་ཁ་ངམ་རུ་ཕག་དང་གཉིས་ཏེ་བཅུ། འགྲངས་ཉེན་ཁར་གཉིས་ཏེ་བཅུ་གཉིས། སྤེལ་ཞབས་སྟོངས་བུ་ཆུང་དང་བཅུ་གསུམ་མོ”[40]ཞེས་དབུ་རུའི་ཁོངས་སུ་བཞག་ཅིང་། «སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ»ལས། “དབུ་རུ་ལ་སྟོང་སྡེ་བཅུ་གཉིས་ཡོད་དེ། དོར་ཏེ་ཆུགས་འཚམས་གཉིས། འབྲིང་འཚམས་གཉིས། འགྲམས་ཚ་ཉེན་ཀར་གཉིས། བཅོམ་པ་གཟོ་སྟེང་གཉིས། སྐྱིད་སྟོད་སྐྱིད་སྨད་གཉིས། ཕོད་དཀར། ངམ་རུའི་ཕག་དང་གཉིས། སྤེལ་ཞབས་སྟོང་བུ་ཆུང་དང་བཅུ་གསུམ་མོ”[41]ཞེས་དབུ་རུའི་སྟོང་སྡེ་ཡིན་ཚུལ་གསལ། “ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་འདི་ནི་བོད་བཙན་པོའི་དུས་སུ་མངའ་ཁོངས་ངེས་ཅན་གྱི་མི་སྡེའི་ནང་ནས་དམག་མིར་བདམས་སྒྲུག་བྱས་པ་དེ་དག་དམག་གྲངས་ངེས་ཅན་ལ་ལྟོས་ཏེ་སྟོང་སྡེ(སྟོང་ལ་མི་འདང་བའམ་སྟོང་ལས་བརྒལ་བ་གང་རུང་འབྱུང་སྲིད)ཞེས་མིང་བཏགས་ཤིང་། དེའི་རྗེས་དམག་མི་དེ་དག་ཐོན་སའི་ཐོག་མའི་ས་ཁོངས་སམ་ཡུལ་ལུང་གི་སྤྱི་མིང་ནི་དམག་དཔུང་གང་དེར་བཏགས་པ་ཡིན་པར་འདུག །མིང་དེ་ལྟར་བཏགས་ཚེ་ས་ཕྱོགས་ཀྱི་མིང་དང་ལ་རྒྱ་བསམས་ནས་གཡུལ་འགྱེད་དང་། རྒྱུན་ལྡན་གྱི་འཚོ་བའི་ནང་དམག་དཔུང་ནང་ཁུལ་གྱི་མཐུན་སྒྲིལ་ཤིན་ཏུ་བརྟན་པོ་ཆགས་ངེས་པའི་ཆེད་དུ་བཙུགས་པ་ཡིན་ཞིང་། ཡིག་ཚངས་ལྟར་ན་དེང་གི་ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་སྟག་རྩེ་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་མཉན་མཁར་ཞེས་འཕན་པོ་དང་ཐག་ཅུང་ཉེ་བའི་ས་མིང་ཞིག་མཆིས་པ་དེ་ཡིན་པར་སྣང་ངོ་། །”[42]ཞེས་བཤད་པ་ནི་དོན་ལ་གནས་པའི་གཏམ་དང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལ་གཞིར་བཅོལ་ཞིང་ཆོས་འབྱུང་འགའ་རེས་ཟུར་བརྒྱན་ནས་བཤད་ན། སྡེ་འདི་ནི་དབུ་རུའི་ཁོངས་སུ་འདུ་བར་འདུག་པས། དབུ་རུ་སྟོད་སྨད་ཀྱི་ས་ཁོངས་ནི་ད་ལྟའི་དབང་དུ་བྱས་ན་ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཁྲིན་ཀོན་ཆུས་དང་། སྟོད་ལུངས། ཆུ་ཤུར། འདམ་གཞུང་། སྟག་རྩེའི་ས་ཆ་ཡོངས། ལྷུན་གྲུབ། མལ་གྲོ་གུང་དཀར་བཅས་པའི་རྫོང་གི་ས་ཆ་རྣམས་འདུ་ཞིང་། དབུས་ཚད་ནི་ར་མོ་ཆེ་ཡིན་པ་དེའོ། །ཡང་ཁ་ཅིག་གིས་འབྲང་མཚམས་སམ་འགྲངས་རྩང་། དྲང་མཚམས་སམ་འགྲངས། འགྲམས་ཚ་རུ་གྲགས་ཤིང་ཉེན་ཀར་དང་ཐག་ཉེ་བའི་སྟོང་སྡེ་འདི་གང་དུ་འདུག་ཅེ་ན། འབྲོམ་ཐོད་ཤང་དང་འབྲེལ་བར་ངེས་ཏེ། དེ་ཐོག་མར་འབྲང་ཡིན་པ་རྗེས་སུ་སྒྲ་འགྱུར་ནས་འགྲངས་དང་དྲང་། འགྲམས་སུ་འགྱུར་ལ། ད་ལྟའི་སྐད་དུ་འབྲོམ་དུ་ཆགས་པར་ངེས་པས་དཔྱད་པར་འཚལ། 
        བཞི། ས་མིང་གི་གཞི་རྒྱུ་ཆེན་པོ་ལྔ་སྟེ་སྒྲ་དང་གཟུགས། དོན། གནས། རིགས་བཅས་ཀྱི་ཆ་ནས་བརྟགས་ན། ཉེན་ཀར་ནི་ཐོག་མའི་བརྡ་རྙིང་ཡིན་ལ། གཉེན་དཀར་དང་བསྡུར་ན། སྒྲའི་ཆ་ནས་སྔོན་འཇུག་ཡོད་པ་ཙམ་ལས་ཡོངས་སུ་མཐུན་ཞིང་། “གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོ”ཡང་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཡི་གེར་འགོད་དུས་སུ། ཡུལ་སྐད་ལྟར་བྲིས་པ་ལས། ཡིག་ཚངས་ཀྱི་ཁུངས་བཙུན་ཤོས་ལ་ཁུངས་བཅོལ་ཡོད་མེད་བཤད་དཀའ་སྟེ། ཡིག་ཆ་ལ་ལར་གཉེན་ཀ་ཞེས་བྲིས་འདུག་པས། ཉེན་མཁར་དང་གཉན་དཀར། ཉེན་གར་བཅས་འབྲི་སྟངས་མི་འདྲ་བ་ནི། ཐོག་མའི་རྨང་གཞི་ཉེན་ཀར་འགྱུར་ཏེ་བྱུང་བར་འདོད། གཟུགས་ཀྱི་ཆ་ནས་བོད་ཡིག་ནི་སྒྲ་སྦྱོར་ཡི་གེ་ཡིན་མོད། འོན་ཀྱང་ཉེན་ཀར་ནི“གཉེན་དཀར”དང་སྔོན་འཇུག་ག་ད་གཉིས་ཡོད་མེད་མ་གཏོགས་ཡོངས་སུ་འདྲ། དོན་གྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་། ཉེན་ཀར་དང་གཉེན་དཀར། གཉེན་ཀ །ཉེན་མཁར་སོགས་གང་ཞིག་ཡིན་ཡང་། ཉེན་ཁ་འགོག་སའི་བཙན་པོའི་ཕོ་བྲང་གི་མཁར་རྫོང་ཞིག་ལ་གོ་ཆོག་པའི་མཐུན་ཆོས་ཤིག་འདུག་སྙམ་ཞིང་། ད་ལྟའི“གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོ”ལ་དེ་འདྲའི་ཁྱད་ཆོས་མེད་རུང་། དེའི་འདབས་འབྲེལ་གྱི་བདེ་ཆེན་རྫོང་རིའི་མཁར་རྫོང་གི་གནའ་ཤུལ་ལ་དེའི་ཁྱད་ཆོས་ཡོངས་སུ་ལྡན་པས། སྒྲ་ཡངས་འཇུག་གི་ཆ་ནས་བརྟགས་ན། བཙན་པོའི་དུས་སུ། ཉེན་ཀར་ནི་གྲོང་ཚོ་ཙམ་ཞིག་མིན་པར། ཡུལ་གྲུ་ཅུང་ཆེན་པོ་ཞིག་ལ་གོ་བ་དང་། ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ཡང་ཉེན་ཀར་དང་འབྲེལ་བ་བཞིན། ད་ལྟའི་སྟག་རྩེ་རྫོང་ཁོངས་ཀྱི་བདེ་ཆེན་ཤང་ཁོངས་དང་འཕན་ཡུལ་བར་གྱི་ཡུལ་གྲུ་ཚང་མ་ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་ལ་གཏོགས་པར་སེམས། གནས་དང་རིགས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་། “གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོ”ནི་དབུ་རུའི་སྟོང་སྡེའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པར་མ་ཟད། ཕྱོགས་བཞིའི་རྒྱུ་འགྲུལ་གྱི་ལམ་ཁ་དང་། སྲིད་འཛིན་གྱི་ལྟེ་གནས་སུ་ཡོད་ཅིང་། ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་ཡང་དབུ་རུའི་སྟོང་སྡེར་ཡོད་པས་ཡུལ་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་ཁེལ་འདུག །འདི་དག་ལ་བརྟགས་ཤིང་དཔྱད་དེ་བདེན་པའི་གཏམ་སྨྲས་ན། “གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོའི”ཉེ་འདབས་ཀྱི་བདེ་ཆེན་རྫོང་རིའི་གནའ་ཤུལ་ནི། བཙན་པོས་སྲིད་འཛིན་སའི་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་གྱི་གནའ་ཤུལ་དུ་འདོད་ཆོག་གོ། །          མདོར་ན། ལྷ་སར་སློབ་སྦྱོང་དུ་ཕྱིན་ཏེ། བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་སོགས་ཀྱི་བཞུགས་ཡུལ་གལ་ཆེན་ཉེན་ཀར་སྐོར་ལ་རྒྱུས་ལོན་བྱེད་དུ་ཐེངས་གསུམ་ལ་ཕྱིན་ཅིང་། ཡུལ་སྟག་རྩེ་རྫོང་ཁོངས་ཀྱི་བདེ་ཆེན་ཤང་ལ་གཏོགས་པའི་འབྲོག་ཚོ་གཉིས་དང་རོང་ཚོ་དྲུག་གི་ཡ་གྱལ་ཏེ“གཉེན་དཀར”གྲོང་ཚོར་དངོས་སུ་བསྐྱོད་པར། སེམས་སུ་དགའ་སྐྱོ་ཟུང་གི་ཚོར་འདུ་དྲག་པོས་མནན་ཡོང་སྟེ། གཅིག་ནས་གྲོང་ཚོ་འདི་ནི་བཙན་པོའི་བཞུགས་ཡུལ“ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར”ཡིན་པར་འདོད་ནས་ཤིན་ཏུ་དགའ་ཞིང་། གཉིས་ནས་ཡུལ་མི་ཚོར་སྐད་ཆ་དྲིས་ན་ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས་སོགས་ཅི་ཡང་བཤད་རྒྱུ་མེད་ཅིང་། ཡིན་ངེས་སྙམ་པའི་མཁར་ཤུལ་ཙམ་ཡང་མཐོང་དུ་མེད་པས་ཡིད་ཧ་ཅང་སྐྱོ། ཡིན་ནའང་། ཕྲན་གྱི་བློ་ངོར“གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོ”འདི་ཉིད་ཀྱི་ཉེ་གནས་སུ་ཡོད་པའི་བདེ་ཆེན་རྫོང་རིའི་མཁར་ཤུལ་ནི། སྐབས་དེའི་བཙན་པོ་སྲིད་གཞུང་གི་དམག་སྲིད་ཀྱི་ལྟེ་བ་ཞིག་ཏུ་ངེས་པ་ཕྱོགས་སོ་སོའི་ས་ཁམས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལས་ཤེས་ཏེ། གནས་དེ་བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་གི་འཁྲུངས་ཡུལ་དང་ཁོང་སྐུ་ན་ཆུང་དུས་ཀྱི་བཞུགས་གནས་ཡིན་ལ། ལྷག་པར་དུ་ཏུན་ཧོང་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆར་ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་དང་། ཉེན་ཀར་གྱི་ཐང་བུ་ར། ཉེན་ཀར་ནི་སྟག་རྩེ་ནས། ཉེན་ཀར་ནི་དོག་དང་ཉེ་ཞེས་པ་ལ་སོགས་པའི་མིང་དང་ཚིག་ཏུ་ཡང་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་སླ། བདེ་ཆེན་རྫོང་རིའི་གནའ་མཁར་འདི་ནི་དུས་ཕྱིས་ཀྱི་སྲིད་འཛིན་རིམ་བྱོན་གྱི་མཁར་རྫོང་དུ་བྱེད་པ་དང་། དོན་གྱི་ཆ་ནས་ཕོ་བྲང་ཡང་བྲག་རི་འགོག་སླ་ཞིང་རྒོལ་དཀའ་བའི་རྩེར་བརྩིགས་ཏེ། ཕྱོགས་བཞིའི་ཉེན་སྲུང་གི་བྱེད་ནུས་ལྡན་པ་སོགས་ལ་བརྟགས་ཤིང་དཔྱད་ཚེ། འདི་ཉིད་ནི་མཛུབ་མོས་བསྟན་ཆོག་པའི་ཕོ་བྲང་ཉེན་ཀར་གྱི་གནས་ཡུལ་དུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ན། མི་འགྲིག་མི་འཚམ་པའི་དོན་གཞན་འབྱུང་དུ་མེད་པར་སེམས་ཤིང་། ས་མིང་འདི་ལ་བརྟེན་ཏེ། མི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ས་ཁམས། སྐད་བརྡ། གནའ་དཔྱད་བརྟག་ཞིབ་ཀྱི་ཁུངས་སྣེ་འཚོལ་བ་བཅས་ལ་དགེ་མཚན་བླ་ལྷག་ལྡན་པར་འདོད་དོ། །

མཆན་དང་ལུང་ཁུངས།
[1][2][4][30] གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན། བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆའི་ཚིག་དོན་ཀུན་ཁྲོལ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:50.196.112.379.
[3] ཆབ་འགག་རྟ་མགྲིན། བོད་ཡིག་རྡོ་རིང་ཞིབ་འཇུག །[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:39. 
[5] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ། (དེབ་གསུམ་པ) [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2008:219. 
[6] གུར་མགོན་སྐྱབས། དྲིན་གྱི་བུ་ལོན།-མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་དང་ལྷན་དུ་དེབ་ཐེར་དཀར་པོ་ཀློག་པ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011:128.
[7] ཞང་ཞུང་བདག་དུའ། ། བཙན་མོ་སད་མ་ཀར། ། ལྀག་མྱི་རྷ་ལ་ཆབ་སྲྀད་ལ་གཤེགས་སོ། ། 
[8] ཀོང་པོ་གཡུང་དྲུང་འཛིན་གྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ་ལས་གསལ། 
[9] མྱང་རོའི་པྱེད་ཀར་ན། རྗེ་རྩང་རྗེའི་ཐོད་ཀར། བློན་པོ་སུརུ་དང་གནང་གཉིས། ། 
[10] ཡུལ་འོ་ཡུལ་གྱི་སྤང་ཀར་ན། རྗེ་འོལ་རྗེའྀ་ཟིན་བྲང་ཚ། བློན་པོ་རྔོ་དང་དབའས་གཉིས། ། 
[11] བཙན་པོ་དབྱརད་མོང་ཀར་ནས་ཆབ་སྲྀད་ལ་ཤ་གུ་ཉྀང་སུམ་ཁོལ་དུ་གཤེགས། 
[12] དབྱར་བཙན་ཕོ་ཟུང་ཀར་ན་བཞུགས། བཙན་པོ་མཙན་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བརྩན་དུ་བོནད། ཆབ་སྲིད་ཕྱག་དུ་བཞེས། 
[13] ཞང་སྟོང་རྩན་གྱིས་ཟོང་ཅུ་དང་། ཟངས་ཀར་གཉྀས་ཕབ་པར་ལོ་གཅྀག ། 
[14] ཀྱེ་འདམ་གྱི་ནི་ཐང་ཀར་དུ། ལྷ་གཤེགས་ནི་ཞལ་མ་འཚོལ། 
[15] 王尧，陈践，译注 . 敦煌本吐蕃历史文书（增订本）[M]. 北京：民族出版社，1992:73.76. 王尧 . 王尧藏学论文集（卷一）[M]. 北京：中国藏学出版社，2012:82.86.
[16] 黄布凡，马德 . 敦煌藏文吐蕃史文献译注 [M]. 兰州：甘肃教育出版社，2000:82
[17] 麦克唐纳著，耿昇译，王尧校.敦煌吐蕃历史文书考释 [M].西宁：青海民族出版社，2010:72. 
[18] གོ་ཤུལ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས། གནའ་རྩོམ་གཅེས་བཏུས་སློབ་དེབ་གསར་མ་གཞོན་ནུའི་ལང་ཚོ། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:206. 
[19] ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་། ཚིག་མཛོད། བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་སྐོར། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019:141. 
[20] འཕན་ཡུལ་ལྷུན་གྲུབ་རྫོང་གི་ལྕང་ར་ཤར་ཤང་གི་ཁོངས་སུ་སྐྱིད་ལུང་དུ་འབོད་པའི་གྲོང་ཚོ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ཡིན་ནམ་སྙམ།
[21] དེབ་དཀར་དང་གཡུ་ཕྲེང་དུ་རྟིང་པ་ཞེས་ཕབ་བཤུས་གནང་ཡོད་མོད། འོན་ཀྱང་ཡིག་ཆ་ཕན་ཚུན་གོ་བསྡུར་ན་རྙིང་པ་ཡིན་པར་འདོད། 
[22] དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། དུང་དཀར་ཚིག་མཛོད། [M] གློག་རྡུལ་ཡིག་ཆ། 
[23] 林冠群 . 唐代吐蕃历史与文化论集 [M]. 北京：中国藏学出版社，2007:313. 
[24] མིག་དམར་ཚེ་རིང་། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལས་བྱུང་བའི་བོད་ལྗོངས་ས་མིང་། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2005:28-29.
[25] ཁང་དཀར་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་ལོ་རྒྱུས་བདམས་བཏུས་གངས་ལྗོངས་འོད་འབུམ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017:159. 
[26] ཁྲིད་སྤེལ་པ་སངས་ཚེ་རིང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ནང་གསལ་བའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོའི་སྐོར་གྱི་དོགས་དཔྱོད་ཐོར་བུ། [J] རྩེར་སྙེག 2011,(4):56.
[27] བདེ་མཆོག །གཉེན་དཀར། ལ་སྒང་འོག །སྙེ་གཞི། ཤིས་ཚང་། སྤང་རྩིག་བཅས་ཏེ་སྟག་རྩེ་རྫོང་གི་ལོ་རྒྱུས་སུ་གསལ། 
[28] ཤིང་སྦུག་དང་ཆང་ཚུལ་གཉིས་ཏེ་སྟག་རྩེ་རྫོང་གི་ལོ་རྒྱུས་སུ་གསལ། 
[29] གྲོང་འདི་ནི་དགའ་ལྡན་ཆོས་ལུང་བྱང་རྩེའི་མཆོད་གནས་ཡིན་ལ། གྲོང་འདིར་མཉེན་དཀར་མཆོད་རྟེན་དང་། གཉེན་དཀར་གཞིས་ཀ་རྙིང་པ་སོགས་ད་དུང་མ་ཉམས་པར་གནས་འདུག་པ་ལས། བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་མཁར་ཤུལ་དང་འདྲ་བ་ནི་མཐོང་དུ་མེད།  
[31] ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་ནི་ཟིང་པོ་རྗེའི་སྟག་སྐྱ་བོའི་མཁར་ཡིན་པ་ཕྱིས་སྟག་སྐྱ་བོས་ཕྱིན་ཅི་ལོག་ཤ་སྟག་བྱེད་པས་གཉན་འཛི་ཟུང་ནག་པོ་བློ་ལོག་ནས་ཟིང་པོ་རྗེ་ཁྲི་པང་སུམ་ལ་མགོ་བཏགས་ཏེ། སྟག་སྐྱ་བོའི་ཡུལ་ཡེལ་རབ་སྡེ་བཞི(དེང་གི་བྲག་ཡེར་བ་ཡོད་ས་སོགས་ཡིན་པར་འདོད)དང་། ཀླུང་ཡ་གསུམ(དེང་གི་ལྷུན་གྲུབ་རྫོང་གི་ཕོ་མདོ་ཤང་ཁོངས་ནས་འབྲི་གུང་གཙང་པོའི་ཆུ་བོའི་འདུས་མཚམས་དང་སྐྱི་ཆུའི་སྟོད་རྒྱུད་ཀྱི་བྱང་ངོས་རྣམས་ཡིན་པར་འདོད)ཁྲི་པང་སུམ་གྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་བསྡུས་སོ། ། 
[32] 王尧，辑 . 敦煌古藏文历史文书 [G]. 西宁：青海民族学院印，1979:76. 
[33] ཟླ་དོན་གྲུབ་ཀྱི«ཏུན་ཧོང་བོད་ཡིག་ཤོག་དྲིལP.T1287དངP.T1288ལས་བྱུང་བའི་སྐྱི་ཆུའི་རྒྱུག་ཁུལ་གྱི་གལ་ཆེའི་ལོ་རྒྱུས་ས་མིང་སྐོར་ལ་རགས་ཙམ་དཔྱད་པ»ཞེས་པའི་རབ་འབྱམས་པའི་མཐར་ཕྱིན་དཔྱད་རྩོམ་དུ། ཉེན་ཀར་ལ་དཔྱད་པ་ཅུང་ཟད་བཏང་ཞིང་། སྟག་རྩེ་རྫོང་བདེ་ཆེན་ཤང་གི་གཉེན་དཀར་གྲོང་ཚོ་ཡོད་ས་དེ་སྟག་སྐྱ་བོའི་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བ་ཉེན་ཀར་ཞེས་པ་དེ་རང་རེད་སེམས་ཞེས་བཀོད་འདུག་མོད། ཉེན་ཀར་དང་ཉེན་ཀར་རྙིང་པ་གཅིག་མིན་པ་འདྲ། 
[34] གནམ་རི་སྲོང་བཙན་རིང་ལ་མྱང་ཙང་སྐུའི་བྱ་དགར་ཕྱག་ལྕག་གིས་དྲས་པའི་མཉན་འཛི་ཟུང་གི་མཁར་སྔུར་བ་ནི་འདི་ཡིན་པར་སེམས་ཏེ། ལུང་པ་འདིར་མཉན་ལུང་ཟེར་བས། སྔོན་ཆད་རུས་མཉན་ཅན་གྱི་ཆགས་ཡུལ་ཡིན་པར་ཐོག་མའི་བསམ་ཚུལ་ཙམ་བཏོན་པ་ཡིན། 
[35] བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བརྩན་ཉེན་ཀར་ནས་སྐྱི་ལུང་དུ་གཤེགས་ཁར། དབའས་ཕངས་ཏོ་རེ་དབྱི་ཚབ་ཀྱིས་ལ་མོ་ཆག་པ་པྲུམ་དུ་བཙན་པོ་གདན་དྲངས་པ་དང་། བཙན་པོས་ཕྱག་ཐབ་གསོལ་ཞིང་ཁོང་དང་གདུང་རྒྱུད་ལ་བྱ་དགའ་དང་གསེར་གྱི་ཡི་གེ་མི་ཆད་པར་བསྩལ་བའི་ཡུལ་དེ། ལ་ལས་འཕན་ཡུལ་གྱི་ཆག་ལར་ངོས་འཛིན་མོད། ཕྲན་གྱི་བསམ་པར་ལ་མོ་ཆུས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་ཡོད་པར་འདོད། ཆ་པ་ཆོས་སེང་གི་འཁྲུངས་ཡུལ་ཆ་གྲོང་ཚོ་ཡང་ཡུལ་དེར་ཡོད་པར་མ་ཟད། དབའས་དབྱི་ཚབ་ཀྱི་བྱ་དགར། ཟ་གད་གཤེན་གྱི་ཡུལ་ས་དང་མལ་ཏྲོ་ཕྱོགས་ནས་བྲན་ཁྱིམ་སྟོང་ལྔ་བརྒྱ་བསྩལ་བའི་ས་རིས་ཡུལ་ཁམས་དང་ཡང་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་ཁེལ་འདུག་གོ། ། 
[36] ཉེན་ཀར་གྱི་སྡེ་དེ་ག་ལྷ་སྐྱེས་རྗེ་བླས་དགོན་གྱི་བརྗེད་བྱང་། ཕུབ། རལ་གྱུ་མ་རལ་གྱུ་རུ། མདའ་བཅར། གཞུ་རྒྱུད་དང་། དར་རྫོང་། རྡོ་སྒྱེ། འུ་རྡོ། མདའ་རོལ་དོང་།ཞེས་པ་ནི། ཉེན་དཀར་གྱི་སྡེའི་ཁོངས་ལྷ་སྐྱེས་ཀྱིས་བཙན་པོའི་ལས་དོན་སྒྲུབ་པར་མཁོ་བའི་གོ་མཚོན་བླངས་པའི་བརྗེད་ཐོ། ཕུབ་དང་། རལ་གྲི་གྲི་ཤུབ་སྦྲགས་མ། མདའ་དང་གཞུ་རྒྱུད་སྦྱར། ངར་རྫང་། རྡོ་སྣོད་སྒྱེའུ། འུར་རྡོ། མདའ་དོང་བཅས་པའི་དོན་ཡིན་པ་དེས་སྐབས་དེའི་དམག་མིས་མཚོན་ཆ་གང་ཞིག་སྤྱོད་པ་སོགས་རགས་ཙམ་ཤེས་ཐུབ་ཅེས་གཡུ་ཡི་ཕྲེང་བར་གསལ་ལོ། ། 
[37] མཁས་པ་ལྡེའུ། རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:245. 
[38] གུ་རུ་ཨོ་རྒྱན་གླིང་པས་གཏེར་ནས་བཏོན། བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ། [M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:421. 
[39] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013:102.
[40] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན། [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987:110. 
[41] ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་སོགས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ། [G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:3. 
[42] སྒ་རུ་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་མཚན། ལི་ཡུལ་ནས་རྙེད་པའི་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཁྲམ་ཡིག་ནང་བྱུང་བའི་སྡེའི་ངོ་སྤྲོད། [J] བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ། 2015,(3):52.